مفهوم بیعت
بیعت از ماده بیع (ب ـ ى ـ ع) و به معناى عهد و پیمان و پذیرش ریاست و حکومت کسى است.1 بیع به معناى خرید و فروش بین بایع و مشترى است بیعت نیز معامله‏اى است که بین بیعت کننده و بیعت شونده واقع مى‏شود. بیع و بیعة از حیث شکل ظاهرى هم یکسان‏اند. در عرب رسم بود که هنگام خرید و فروش پس از تعیین ثمن و مثمن، براى قطعى شدن معامله، دست راست خود رابه هم مى زدند و مى‏فشردند (مصافحه می کردند)؛ این عمل در بستن پیمان هم به کار برده مى‏شد و به تدریج در هنگام انعقاد پیمان و انتخاب فرمانده جنگ و رییس قبیله و… همین عمل مرسوم شد و به هنگام بیعت دست راست خود را در دست حاکم یا رییس یا فرمانده جنگ و… مى‏گذاشتند وابراز وفادارى مى‏کردند.
بیعت در اصطلاح عبارت است از تعهدى که شخص یا اشخاصى به منظور اطاعت یا وفادارى نسبت به شخص یا اشخاص دیگر مى‏پذیرند و، در مقابل، شخص یا اشخاص بیعت شونده نیز وظیفه‏اى را بر عهده مى‏گیرند.
بیعت داراى اشکال مختلفى بود؛ مانند: 1. بیعت از طریق دست دادن و کلام (هر دو با هم)؛ غالبا بیعت به این شکل بود و هرگاه لفظ بیعت مطلق آورده شود همین شکل به ذهن متبادر مى‏شود. 2. بیعت با کلام فقط؛ این نوع بیعت مربوط به زنان بود؛ همانند بیعت پیامبر (صلى‏ الله ‏علیه‏ و ‏آله) با زنان. 3. بیعت مکاتبه‏اى؛ همانند بیعت نجاشى با پیامبر (صلى‏ الله‏ علیه‏ و ‏آله)

نقش بیعت در دوره‏ى اسلامى
براى تبیین معنا و نقش بیعت در این دوره نیز، باید نگاهى به نظام سیاسى در این دوره داشته باشیم.
پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در سرزمین حجاز که تنها قدرت قبیله و تعصبات خشک قبیلگى در آن مطرح بود به رسالت مبعوث و بعد از سه سال دعوت مخفیانه، مأمور به علنى نمودن دعوت شدند. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از همان نخستین دعوت علنى که در میان خاندان خود داشت به فکر حکومتى فرا قبیله‏اى بود.24 این مسئله در بیعت‏هاى نخستین، به ویژه بیعت عقبه‏ى اول و دوم کاملاً مشهود است. در عقبه‏ى اول با مردم یثرب براى امورى بیعت مى‏کنند که با آن‏که سیاسى نیستند، برخى از موارد آن لزوم اطاعت از پیامبر صلى‏ الله‏ علیه‏ و‏آله را بیان مى‏کند25 و در عقبه ثانى هم که بیعتى بر دفاع از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و جنگ بود،26 نشان از توجه آن حضرت به امر حکومت دارد. اگر چه بیعت بر دفاع و جنگ در میان قبایل هم وجود داشت و ملازمه‏اى با حکومت نداشت ولى با توجه به این‏که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مدینه قبیله‏اى نداشت که ریاست آن را به عهده گیرد و در نظام قبیله‏اى هم قطعا هیچ قبیله‏اى ریاست فردى خار ج از قبیله را قبول نمى‏کند، پس قطعا توجه پیامبر صلى‏ الله‏ علیه‏ و ‏آله به یک نظام سیاسى فرا قبیله‏اى و همه‏ گیر بود، امرى که بعدا موفق به آن گردید.
با عنایت به توجه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تشکیل حکومت فرا قبیله‏اى و انجام این امر در مدینه و با توجه به مفهوم بیعت که ذکر شد، سؤال این است که بیعت در عصر نبوى چه کارکردى داشت و به چه مفهومى به کار مى‏رفت؟

بیعت‏هاى عصر نبوى
الف) قبل از هجرت
1. بیعت عشیره: نخستین بیعت پس از بعثت، بیعت على علیه‏السلام با پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بود که در مکه و در جریان دعوت عشیره صورت گرفت. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، در اولین دعوت علنى، خطاب به قوم خود فرمود: «کدام یک از شما با من بیعت مى‏کنید تا برادر و جانشین و همراه من باشید؟» کسى جز على علیه‏السلام که کم سن‏ترین فرد مجلس بود، دعوت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را اجابت نکرد. این قضیه سه بار تکرار شد. در مرتبه‏ى سوم پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله دست خود را به نشانه‏ى بیعت به دست على علیه‏السلام زدند.29
2. بیعت عقبه‏ى اول: پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، طبق عادت، دعوت خود را به حجّاج بیت‏اللّه‏ اعلام مى‏کرد. آن حضرت در ایام حج شش تن از مردم خزرج را ملاقات کرد و دعوت خویش را به آنها ابلاغ نمود. آنها دعوت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را که آشتى و صلح و صفا را نوید مى‏داد پذیرفتند و به یثرب بازگشتند و مردم را از دعوت محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آگاه نمودند که مردم نیز از این دعوت استقبال کردند؛ زیرا قبلاً از ظهور پیامبرى در حجاز آگاه شده بودند30 و مى‏خواستند با پذیرش دین او و دعوت او به یثرب، شرفى را نصیب خود نمایند؛ ضمن این‏که ریاست او بر یثرب به چند جهت باعث استحکام صلح و صفاى بیشتر مى‏شد: نخست آن‏که او از طرف خداو پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله الهى بود؛ دوم این‏که وابستگى قبیله‏اى در یثرب نداشت و سوم این‏که از مردم شهر نبود و در جنگ‏هاى اوس و خزرج شرکت نداشت.
سال بعد، 12 نفر از مردم یثرب که دو زن نیز در میان آنها بودند، براى زیارت به مکه آمدند و درعقبه با محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بیعت نمودند که به خدا شرک نورزند و دزدى و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و به کسى تهمت نزنند و در کارهاى خیر که محمد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله دستور مى‏دهد از او اطاعت کنند.31
3. بیعت عقبه‏ى دوم: یک‏سال پس از عقبه‏ى اول، تعداد بیشترى از مردم یثرب به مکه آمدند و در همان محل با پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ملاقات و بیعت نمودند. در جریان این بیعت بود که زمینه‏ى هجرت آن حضرت به یثرب فراهم گردید. مواد این بیعت با عقبه‏ى اول متفاوت بود. در این‏جا بحث جهاد و دفاع مطرح گردید و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: با شما بیعت مى‏کنم بر این‏که هم‏چنان که از زن و فرزندان خود دفاع مى‏کنید از من نیز دفاع کنید.32 در واقع بیعت عقبه‏ى دوم بیعت بر جنگ بود.33
ب) از هجرت تا رحلت
موارد فوق، بیعت‏هاى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله قبل از هجرت بود. آن حضرت پس از هجرت نیز تا زمان رحلت، بیعت‏هایى با افراد و قبایل مختلف داشتند که از مهم‏ترین آنها مى‏توان به «بیعت رضوان» یا «بیعت شجره»، «بیعت النساء» (بیعت با زنان پس از فتح مکه) و «بیعت غدیر» اشاره کرد.
1. بیعت رضوان (شجره)
پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در ذى قعده‏ى سال ششم هجرى به قصد زیارت خانه‏ى خدا همراه عده‏ى زیادى از مسلمانان عازم مکه شدند و دستور دادند که مسلمانان جز شمشیرى در نیام، سلاحى با خود نیاورند. این دستور پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و همراه بردن شتر براى قربانى و محرِم شدن مسلمین در ذى الحلیفه، در حقیقت دادن این پیام به مکّیان بود که مسلمانان قصد جنگ ندارند و فقط براى زیارت به مکه مى‏روند.34 ولى مشرکان درصدد برآمدند که مانع ورود مسلمانان به مکه شوند. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با انتخاب راهى دیگر، بدون برخورد با مشرکان، خود را به حدیبیه رساند و قریش را در وضعى دشوار قرار داد.
بنابر سنت قدیم عرب، کسانى که براى زیارت به خانه‏ى خدا مى‏آمدند، امنیت کامل داشتند و همین باعث اختلاف نظر در میان مشرکان شد و درمورد شیوه‏ى واکنش نسبت به پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله متحد نبودند و همگى تمایل به جنگ نداشتند و، از طرف دیگر، از حمایت خزاعه و احابیش35 از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بیمناک بودند؛ لذا شرایط براى قریش دشوار و خطرناک شد. آنان براى خروج از بن بست نمایندگانى را نزد پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرستادند و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز در مقابل سفیرى نزد آنها فرستاد که با برخورد تند قریش مواجه شد و بازگشت و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله سفیرى دیگر و این بار عثمان‏بن‏عفان36 را فرستاد که در مکه از حمایت بنى امیه برخوردار بود. او در پناه امویان وارد مکه شد و پس از رساندن پیام رسول خدا، در بازگشت تأخیر داشت و شایعه‏ى قتل او منتشر شد؛ لذا پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مسلمانان را دعوت به بیعت نمود و آنان در زیر درختى به نام سمره با رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بیعت کردند که تا پاى جان در برابر قریش استوار بمانند.37
این بیعت از آن جهت که مورد رضایت خداوند بود و خدا رضایت خود را از مؤمنان اعلام کرد،38 به بیعت رضوان، و از آن جهت که در زیر درختى به نام سمره واقع گردید، به بیعت شجره معروف شد. ملاحظه مى‏شود که در این‏جا بیعت مى‏کنند که در جنگ احتمالى، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را تنها نگذارند.
2. بیعت النساء:
بیعت النساء به معناى بیعت با زنان است. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در موارد مهم از زنان نیز بیعت مى‏گرفتند که مواردى از آن به ثبت رسیده است. از مهم‏ترین و معروف‏ترین آنها بیعت عقبه‏ى اول و بیعت پس از فتح مکه است که عنوان بیعت النساء نیز بر این دو اطلاق شده است. برخى بیعت عقبه‏ى اول و برخى بیعت پس از فتح مکه را بیعت النساء نامیده‏اند، ولى به دو دلیل به نظر مى‏رسد که بیعت النساء همان بیعت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با زنان پس از فتح مکه است: نخست آن‏که آیه‏ى قرآن در مورد دستور خداوند به بیعت با زنان و مواد بیعت، پس از فتح مکه نازل شده است39 و دیگر این‏که مورخان مهمى مانند طبرى، ابن هشام و سلف او ابن اسحاق، در مورد بیعت عقبه‏ى اول گفته‏اند که بیعت عقبه‏ى اول بر مواد بیعت النساء انجام گرفت40 و این خود دلیل است بر این که آن بیعت، بیعت النساء نبود بلکه بیعت النساء مورد دیگرى بود که مواد آن مانند مواد بیعت عقبه‏ى اول بود؛ بنابر این همان بیعت با زنان پس از فتح مکه بیعت النساء بوده است.
پس از فتح مکه و شکستن بت‏ها پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با مردم تازه‏مسلمان بیعت کردند. ابتدا با مردان بیعت کردند که به گفته‏ى طبرى این بیعت بر اسلام بود؛41 سپس رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله زنان را نیز براى بیعت فراخواندند و با آنها بیعت کردند. البته مواد و شکل بیعت با زنان متفاوت از مردان بود. مواد و مضمون آن طبق آیه‏ى 12 سوره‏ى ممتحنه عبارت‏اند از: 1. به خدا شرک نورزند؛ 2. دزدى نکنند؛ 3. زنا نکنند؛ 4. اولاد خود را نکشند؛ 5. به شوهران خود خیانت نکنند؛ 6. در هیچ معروفى نا فرمانى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را نکنند.
در مورد شکل بیعت نیز اقوال مختلفى نقل شده است. برخى گفته‏اند: پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با پیچیدن پارچه به دست خود با زنان بیعت کردند.42 عده‏اى دیگر گفته‏اند که بیعت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با زنان کلامى بوده است. از عایشه نقل شده است که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با آیه‏ى شریفه «یَا أَیُّهَا النَّبِىُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَى أَنْ لاَ یُشْرِکْنَ بِاللّه‏ِ شَیْئا وَلاَ یَسْرِقْنَ وَلاَ یَزْنِینَ وَلاَ یَقْتُلْنَ أَوْلاَدَهُنَّ وَلاَ یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلاَ یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّه‏َ إِنَّ اللّه‏َ غَفُورٌ رَحِیمٌ»43 با زنان بیعت کردند و هرگز دست رسول خدا، دست زن نامحرمى را لمس نکرد.44 اقوال دیگرى نیز در این باره نقل شده اما قول مشهور این است که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله دستور دادند ظرف آبى نزد آن حضرت آوردند و ایشان دست خود را در آن فرو بردند و بیرون آوردند، سپس به زنان دستور دادند که دست خود را در آن ظرف بگذارند و، بعد از این، مواد بیعت را به آنان ابلاغ فرمودند و پس از قبول شرایط از طرف آنها، فرمودند «بروید که با شما بیعت کردم».45
در این‏جا نیز مواد بیعت در آیه‏ى شریفه به خوبى بیان شده و صحبتى از امر حکومت و اعطاى حاکمیت و ریاست نیست.
3. بیعت غدیر:
یکى از وقایع انکارناپذیرى که وقوع آن به تواتر ثابت شده، واقعه‏ى غدیر خم است.
پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در بازگشت از آخرین حج خود در محلى به نام غدیر خم توقف کردند و فرمودند: «کسانى که به جلو رفته‏اند برگردند و کسانى که عقب مانده‏اند زودتر برسند.» وقتى جمعیت در محل جمع شدند، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به نحوى که همه‏ى حاضران صداى آن حضرت را مى‏شنیدند، خطبه‏اى ایراد فرمودند و ضمن آن خبر از پایان عمر شریفشان دادند و پس از بیان حدیث ثقلین فرمودند: «خدا مولاى من و من سرپرست مؤمنانم.» سپس دست على علیه‏السلام را بالا بردند و فرمودند:« هر که من مولاى اویم این على مولاى اوست. خدایا، دوست بدار کسى را که او را دوست مى‏دارد و دشمن بدار دشمن او را.»46 بعد دستور دادند که اصحاب با على علیه‏السلام بیعت کنند و به آن حضرت تبریک بگویند. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به ابوبکر و عمر فرمودند: «با على علیه‏السلام به ولایت بعد از من بیعت کنید.» آنها سؤال کردند: آیا این امر از خدا و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است؟ پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «آیا امرى به این عظمت از طرف غیر خداوند است؟ بله امرى از خدا و رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است.» سپس آنها بیعت کردند.47
طبق برخى از تفاسیر، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بعد از دستور خداوند و ناز ل شدن آیه‏ى 67 سوره‏ ى مائده، این کار را انجام دادند.48 خداوند مى فرماید:
«یا ایُّهَا الرَّسول بَلِّغ ما اُنزلَ اِلیکَ مِن رَبِّکَ وَ اَنْ لَمْ تَفْعَلْ فما بَلَّغْتَ رِسالَتَه وَ اللّه یَعْصِمُکَ من الناسِ، اِنَّ الله لا یَهدِى الْقومَ الْکافرینَ»؛
اى پیامبر آنچه از طرف پرودگارت بر تو نازل شده است کاملاً (به مردم) برسان و اگر نکنى رسالت او را انجام نداده‏اى خداوند تو را از (خطرات احتمالى) مردم نگاه مى‏دارد و خداوند جمعیت کافران را هدایت نمى‏کند.
علامه طباطبائى در تفسیر این آیه مى‏فرماید:
این حکم حکمى است که حایز کمال اهمیت است، به حدى که جا دارد رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ازمخالفت مردم با آن اندیشناک باشد و خداوند هم با وعده‏ى خود وى را دلگرم و مطمئن سازد. حکمى که از لحاظ اهمیت به درجه‏اى است که تبلیغ نشدن آن تبلیغ نشدن همه‏ى احکام دین است. این نشان مى‏دهد که رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از عدم پذیرش آن از سوى مردم ترسیده واندیشناک است، لذا در انتظار فرصت مناسب و محیط آرامى بود که بتواند مطلب را به عموم مسلمین ابلاغ کند و مسلمانان هم آن را بپذیرند.49
در این بیعت علاوه بر تأکید بر ابراز وفادارى نسبت به پیامبر _{صلى‏الله‏علیه‏و‏آله} و دستور آن حضرت، تا حدودى کارکرد انشایى و اعطاى حکومت و ولایت نیز مشاهده مى‏شود، به ویژه در آن‏جا که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله دستور مى‏دهد «با على علیه‏السلام به ولایت بعد از من بیعت کنید».50
البته غیر از این موارد بیعت‏هاى دیگرى هم انجام گرفت که بر امورى مانند توحید و اقامه‏ى نماز و دادن زکات و امر به معروف و نهى از منکر و هجرت و جهاد و گفتن حق و اقامه‏ى آن بود.
با توجه به معناى لغوى و اصطلاحى بیعت و ادله‏ى حکومت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و هم‏چنین بررسى بیعت‏هاى آن حضرت، در مى‏یابیم که بیعت‏هاى عصر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به حسب مورد و محلِ احتیاج تفاوت دارند، ولى نکته‏اى که در تمام این بیعت‏ها ملاحظه مى‏شود این است که در هیچ‏کدام از این موارد بیعتى که در محدوده‏ى قبیله و با رییس قبیله باشد نیست و در واقع حصار قبیله شکسته شده و بیعت، یک امر فراقبیله‏اى گردیده است.
نکته‏ى دومى که در این بیعت‏ها مى‏بینیم این است که غالبا جنبه‏ى تأکیدى دارند و به منظور تأکید عملى ایمان به آن حضرت و تعهد به لوازم آن بوده‏اند، ولى در برخى موارد کارکرد انشایى آن را نیز مشاهده مى‏کنیم؛ مثلاً در بیعت عقبه‏ى اول و دوم اگر صرفا با دید تاریخى (بدون مسائل اعتقادى) به آن نظر کنیم، مفهوم انشایى بیعت را ملاحظه مى‏کنیم؛ چرا که خوشحالى اولیه‏ى اهل یثرب از شنیدن خبر دعوت پیامبر صلى ‏الله‏ علیه ‏و ‏آله قبل از آن‏که به خاطر دست کشیدن از بت‏پرستى و روى آوردن به خداپرستى باشد، بیشتر به خاطر پیدا کردن یک شخص کاملاً بى‏طرف و بدون قبیله در یثرب بود که مى‏توانست فراتر از وابستگى هاى قبیله‏اى، ریاست یثرب را به عهده گیرد و بیعت آنان با رسول خدا و دعوت از آن حضرت براى هجرت به یثرب، در درجه‏ى اول بدین منظور بود.
شاید مهم‏ترین بیعت زمان پیامبر صلى‏ الله‏ علیه ‏و ‏آله که کارکرد انشایى نیز در آن دیده مى‏شود، همان بیعت غدیر باشد؛ زیرا در آن مسئله‏ى اعطاى ولایت و سرپرستى مطرح است.

در دوره ‏ى اسلامى (صدر اسلام) اولاً حصار قبیله شکسته شده و بیعت، مضمونى فرا قبیله‏اى پیدا کرده و ثانیا، علاوه بر حفظ نقش تأکیدى خود، کارکرد انشایى نیز پیدا کرده و براى اعطاى حاکمیت و ریاست نیز به کار رفته است. البته در دوره‏ ى پیامبر صلى‏ الله‏ علیه ‏و ‏آله باز هم کارکرد تأکیدى آن بیشتر است،

پى‏نوشت‏ها:
1. بایعه علیه مبایعةً: ابن منظور، لسان العرب، تحقیق على سیرى، ج 1، ص 557؛ یُقال بایعوه بِالخلافة و بُویِعَ له بالخلافة: اى تَوَلاّها، لویس معلوف، المنجد ، ص 57.
2. احمد بن عبد الله قلقشندى، صبح الاعشى، ص 281.
3. عبدالرحمن ابن خلدون، مقدمه، ص 261.
4. ابن منظور، همان، ص 557.
5. ابن هشام، السیرة النبویة، ص 160 و محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج 19، ص25.
6. صبحى صالح، نهج البلاغه، ص 333، براى اطلاع بیشتر از حقوق والى و رعیت ر.ک: خطبه‏ى 216.
7. جواد على، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 4، ص 49.
8. عبد العزیز سالم، تاریخ العرب قبل الاسلام، ص 360.
9. عبدالحمید سعد زعلول، تاریخ العرب قبل الاسلام، ص 307.
10. جواد على، همان، ج 5، ص 197 ـ عبدالحمید سعد زعلول، همان ،بى‏تا، ص 307.
11. جواد على، همان، ج 4، ص 349.
12. محمد بن جریر طبرى، تاریخ الرسل و الملوک، ج 5، ص 214.
13. «وَإِنْ أَحَدٌ مِنْ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى یَسْمَعَ کَلاَمَ اللّه‏ِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ»، توبه: آیه‏ى 6.
14. رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله هنگام بازگشت از طائف براى در امان ماندن از آزار مشرکان در جوار مطعم بن عدى قرار گرفت و وارد مکه شد. ابن هشام،همان، ص 141 و طبرى، همان، ج 2، ص 347.
15. لویس معلوف، همان، ص 149.
16. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 1، ص 474 ابن واضح یعقوبى، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، ج 1، ص 373.
17. براى اطلاع از بیعت نجاشى با پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ر.ک: طبرى، همان، ج 2، ص 652.
18. همان، ص 258 و ابن هشام، همان، ص 26.
19. ابن هشام، همان، ص 26.
20. ابن واضح یعقوبى، همان، ج 1، ص 373.
21. ابن هشام، همان، ص 54، 55.
22. همان و ابن اثیر، همان، ج 1، ص 460.
23. ابن هشام، همان، ص 26 مى‏گوید: قصى اولین کسى بود که در مکه به پادشاهى دست یافت. ولى همو درادامه مى‏گوید: «اَطاع له قومه» و این اطاعت قوم از او نشان مى‏دهد که ریاست و حکومت او همان محدوده‏ى قبیله است.
24. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در آن‏جا فرمود: «ایکم یوازرنى» که با توجه به زندگى قبیله‏اى آن عصر، وزارت معنایى ندارد و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ریاستى ندارد تا کسى را کمک نماید ؛ بنابراین، معلوم است که توجه ایشان به امرى فراتر از قبیله است.
25. برخى در تفسیر «و لا یعصینک فى معروف» که در آیه‏ى شریفه از مواد بیعت النساء ذکر شده است، گفته‏اند منظور این است که در آنچه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمان مى‏دهد نافرمانى نکنند. ابن على فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 9، ص 414.
26. ابن هشام، همان، ص 161 و ابن اثیر، همان، ج 1، ص 513.
27. براى نمونه ر.ک: آیه‏ى 25 سوره‏ى حدید «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمْ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»، آیه‏ى 64 سوره‏ى نساء «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ».
28. براى نمونه ر.ک: آیه‏ى 59 سوره‏ى نساء «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّه‏َ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِی الاْءَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّه‏ِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّه‏ِ وَالْیَوْمِ الاْآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً»؛ آیه 12 سوره‏ى تغابن «أَطِیعُوا اللّه‏َ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ»؛ آیه‏ى 55 سوره‏ى مائده «إِنَّمَا وَلِیُّکُمْ اللّه‏ُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ»؛ آیه‏ى 65 سوره‏ى انفال «یَا أَیُّهَا النَّبِىُّ حَرِّضْ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ».
29. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى‏طالب، ج 2، ص 22.
30. یهودیان پیش از ظهور اسلام و در هنگام تعرض اهل یثرب به آنها مى‏گفتند به زودى پیامبرى مبعوث خواهد شد و به کمک او بر شما پیروز خواهیم شد. محمد بن یعقوب کلینى، الروضة من الکافى، ص 309 و عیاشى، تفسیر العیاشى، ج 1، ص 49.
31. ابن هشام، همان، ص 157 و ابن اثیر، همان، ج 1، ص 510.
32. ابن هشام، همان، ص 161 و ابن اثیر، همان، ج 1، ص 513.
33. و بایعهم رسول‏اللّه‏ فى العقبة الاخیرة على حرب الاحمر والاسود.
34. ابن هشام، همان، ص 380.
35. این‏ها سه قبیله بودند که در یکى از دره‏هاى مکه به نام احبش با یکدیگر پیمان بسته و هم قسم شده بودند؛ لذا به آنها احابیش مى‏گفتند. ابن هشام، همان، ص 382.
36. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ابتدا به عمر دستور داد که برود ولى او با نگرانى از نداشتن حامى در مکه و ترس از کشته شدن عذر آورد.
37. ابن هشام، همان، ص 383.
38. «لَقَدْ رَضِىَ اللّه‏ُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ»، فتح: 18.
39. طبرسى، همان، ج 9، ص 413، الماوردى البصرى، النکت و العیون (تفسیر الماوردى)، ج 5، ص524.
40. طبرى، همان، ج 2، ص 355؛ قال ابن اسحاق کانت الاولى على بیعة النساء…….ابن هشام، همان، ص 161.
41. طبرى، همان، ج3 ،ص 62.
42. ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج 8، ص 3 و 4.
43. ممتحنه: 12.
44. البخارى الجعفى، صحیح البخارى، ج 6، ص 72.
45. طبرى، همان، ج 3، ص 62.
46. یعقوبى، همان، ج1، ص 508؛ شیخ مفید، الارشاد، ص 94، اسماعیل بن کثیر دمشقى، البدایة و النهایة، ج 5، ص 328.
47. سُلیم بن قیس هلالى، کتاب سلیم بن قیس، ج 2، ص 829؛ حسن بن ابى الحسن محمد دیلمى، ارشاد القلوب، ج 2، ص 194؛ محمد باقر مجلسى، همان، ج 28، ص 99.
48. شیخ مفید، همان، ص 93 و علامه طباطبائى، همان، ج 6، ص 76.
49. محمد حسین طباطبائى، همان، ج 6، ص 76.
50. سلیم بن قیس هلالى، همان؛ دیلمى، همان.
51. طبرى، همان، ج 3، ص 218 ـ 224 و ابن اثیر، همان، ج 2، ص 10.
52. طبرى، همان، ج 3، ص 429.
53. همان، ج 4، ص 229.
54. همان، ج 4، ص 428.
منابع:
ـ قرآن کریم.
ـ ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن على ابن ابى الکرم الشیبانى، الکامل فى التاریخ، چاپ چهارم (بیروت، موسسة التاریخ العربى، 1414ق / 1994م).
ـ ابن خلدون، عبد الرحمن، مقدمه، چاپ دوم (بیروت، دارالفکر، 1418ق / 1998م).
ـ ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع هاشمى بصرى، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ دوم (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق / 1997م).
ـ ابن شهر آشوب، ابى جعفر محمد بن على، مناقب آل ابى طالب، چاپ دوم (بیروت، دارالاضواء، 1991م).
ـ ابن کثیر دمشقى، اسماعیل، البدایة و النهایة، چاپ اول (بیروت، دارالا حیاء التراث العربى، 1999م).
ـ ابن منظور، لسان العرب، (بیروت، دار احیاء التراث العربى).
ـ ابن هشام، السیرة النبویة، (بیروت، موسسة الرساله، 1998م).
ـ بخارى، ابوعبیداللّه‏ محمدبن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره، صحیح البخارى، (بیروت، دارالفکر، 1411ق / 1991م).
ـ دیلمى، حسن بن ابى الحسن محمد، ارشاد القلوب، تحقیق سید هاشم میلانى (تهران، دارالاسوة، 1375ش / 1417ق).
ـ سالم عبدالعزیز، تاریخ العرب قبل الاسلام (قاهره، انتشارات موسسة الشباب الجامعة اسکندریه، بى‏تا).
ـ سعد زعلول، عبدالحمید، تاریخ العرب قبل الاسلام (بیروت، دارالنهضة العربیة، بى‏تا).
ـ طباطبائى سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه‏ى محمد باقر موسوى همدانى (قم، نشر علامه، بى‏تا).
ـ طبرسى، ابى على فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیرالقرآن، تصحیح سید هاشم رسولى محلاتى و سید فضل الله یزدى طباطبائى، (قم، دارالمعرفه، 1406ق / 1986 م).
ـ طبرى، ابى جعفر محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک (بیروت، روائع التراث العربى، بى‏تا).
ـ على، جواد، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، چاپ دوم (جامعه بغداد، 1993م).
ـ عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشى (تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، بى‏تا).
ـ قلقشندى، احمد بن عبد الله الشافعى، صبح الاعشى (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1407ق/ 1987م).
ـ کلینى محمد بن یعقوب، الروضة من الکافى، تصحیح على‏اکبر غفارى (تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1362ش).
ـ ماوردى بصرى، ابوالحسن على بن محمد بن حیبب، النکت والعیون (تفسیر الماوردى) (بیروت، دارالکتب العلمیة، بى‏تا).
ـ مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ سوم (بیروت، دارالاحیاء التراث العربى، 1403ق / 1983م).
ـ معلوف، لوئیس، المنجد (قم، نشر اسماعیلیان، بى‏تا).
ـ مفید، محمد بن محمد بن النعمان العکبرى، الارشاد (قم، مکتبة بصیرتى، بى‏تا).
ـ نهج البلاغه (صبحى صالح) (قم، انتشارات هجرت، 1359ش).
ـ هلالى، سُلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق محمد باقر انصارى، (قم نشر الهادى، 1373ش / 1415 ق).
ـ یعقوبى، ابن واضح، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، بى‏تا).

صفحات: 1· 2