گزارش‌های تاریخی در این زمینه، از سه نفر نقل شده که از نظر علمای رجال، قابل اعتماد نیستند و افزون بر اشکالات سندی، اشکالات محتوایی نیز بر این گزارش‌ها وارد است.

محتویات
 [نهفتن] 
۱نام همسران
۲گزارش‌ها و روایات
۳منشأ اتهام
۴نقد و بررسی۴.۱بررسی سندی
۴.۲بررسی محتوایی
۵پانویس
۶منابع
۷پیوند به بیرون
نام همسران
در منابع تاریخی، حداکثر ۱۸ همسر برای امام حسن(ع) نام برده شده که عبارتند از:[۱]

حَفصه دختر عبدالرحمان بن ابی بکر
زنی از خاندان بنی ثقیف
هند دختر سهیل بن عمرو
زنی از خاندان علقمة بن زراره
زنی از قبیله عمرو بن ابراهیم منقری
زنی از قبیله بنی کلاب
زنی از قبیله بنی شیبان از خاندان همام بن مره[یادداشت ۱][۲]
خوله دختر منظور فزاری
ام اسحق دختر طلحه بن عبیدالله تیمی
ام بشیر دختر عقبه بن عمرو
جعده دختر اشعث بن قیس کندی: او بود که امام را مسموم کرد.
ام کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبدالمطلب.[یادداشت ۲]
نفیله (ام ولد) یا رمله: او مادر قاسم بن حسن است.
زینب دختر سُبَیع بن عبدالله (برادر جریر بن عبدالله بجلی)
عایشه خثعمیه:‌ [یادداشت ۳][۳]
ام رباب دختر امرء القیس بن عدی
صافیه (ام ولد)
شهربانو
همسر
نسب
فرزندان
توضیحات
جعده
دختر اشعث بن قیس
…
در منابع آمده است او به تحریک معاویه امام حسن را مسموم کرد و به شهادت رساند.[۴]
ام بشیر
دختر ابومسعود عقبة بن عمر انصاری
زید، ام الحسن و ام الحسین
ام الحسن با عبدالله بن زبیر ازدواج کرد.[۵]
خوله
دختر منظور بن زیاد فزاری
حسن مثنی
حسن مثنی در زمان خود عهده‌دار صدقات امیرمومنان بود.[۶]
حفصه
دختر عبدالرحمن بن ابی بکر
…
…
ام اسحاق
دختر طلحه بن عبیدالله تیمی
حسین، طلحه و فاطمه
…
هند
دختر سهیل بن عمرو
…
در برخی نقل‌ها، مسموم کردن امام حسن(ع) به هند نسبت داده شده است.[۷]
نَفیله یا رَمله
کنیز
عمر، قاسم و عبدالله
در واقعه کربلا قاسم و عبدالله به شهادت رسیدند و عمر به اسارت درآمد.
چند همسر دیگر
…
عبدالرحمن، ام عبدالله، ام سلمه و رقیه
ام عبدالله، همسر امام سجاد و مادر امام باقر و جزو اسیران کربلا بود.
گزارش‌ها و روایات
گزارش‌ها و روایات پیرامون ازدواج‌های امام حسن مجتبی(ع) سه دسته است:

دسته اوّل
در این دسته از روایات فقط به نهی از ازدواج و علت آن اشاره‌ شده‌ است‌:

برقی در کتاب المحاسن از امام صادق(ع) روایت کرده که مردی‌ نزد امیرمؤمنان(ع) آمد و گفت: آمدهام با تو درباره دخترم مشورت کنم؛ چرا که فرزندانت‌: حسن‌ و حسین‌ و عبدالله بن جعفر به خواستگاری او آمده‌اند. امام فرمود: «بدان‌ که حسن‌، همسران خویش را طلاق می‌دهد. دخترت را به ازدواج حسین درآور که برای دخترت‌ بهتر‌ است‌.»[۸]
کلینی به سند خود از عبدالله بن سنان نقل کرده: امام صادق (ع) فرمود‌: روزی‌ امیرمؤمنان (ع) بر فراز منبر، مردم کوفه را مخاطب قرار داده، فرمود: به‌ فرزندم‌ حسن‌ زن ندهید که او مردی است طلاق دهنده. پس مردی از طایفه هَمْدان گفت‌: آری‌! به خدا سوگند، دختران‌مان را به ازدواج او درمی‌آوریم؛ چرا که او فرزند‌ رسول خدا و امیرمؤمنان است؛ پس اگر خواست، نگه دارد و اگر مایل نبود، آنان را طلاق‌ دهد‌.[۹]
دسته دوم
در این دسته از روایت‌ها امام علی (ع) از ازدواج‌ها و طلاق‌های‌ مکرّر‌ امام‌ حسن، اظهار نگرانی کرده است:

بلاذری از ابی صالح نقل کرده که امیرمؤمنان‌ فرمود: آن قدر حسن زن گرفت و طلاق داد که ترسیدم دشمنی‌ِ دیگران‌ را در پی داشته باشد.[۱۰]
ابوطالب‌ مکی می‌نویسد امام علی از ازدواج‌های امام‌ حسن‌ دلتنگ شد و در سخنرانی خود فرمود: فرزندم‌ حسن‌، زنان خویش را طلاق می‌دهد؛ به او زن ندهید.[۱۱]
دسته‌ سوم‌
در این دسته، به تعداد همسران اشاره شده است. رقم‌هایی که نقل شده عبارتند از:

کلینی: ۵۰[۱۲]
ابوالحسن‌ مدائنی‌: ۷۰[۱۳]
بلاذری: ۹۰[۱۴]
بلخی‌: ۲۰۰[۱۵]
ابوطالب مکی: ۲۵۰ یا ۳۰۰[۱۶]
ابن کثیر: ۷۰۰ یا ۱۰۰۰[۱۷]
منشأ اتهام
گویا نخستین بار[۱۸] منصور عباسی برای تحقیر سادات حسنی این اتهام را مطرح کرده است. او پس از دستگیری عبدالله محض در یک سخنرانی گفت:

«…[او پس از کناره گیری از خلافت و بازگشت به مدینه] به زنان روی آورد، به طوری که یک روز با زنی ازدواج می‌کرد و دیگری را فردای آن روز طلاق می‌داد. او همچنان به این کار ادامه داد تا در بستر خویش [و نه در میدان جنگ] وفات یافت.»[۱۹]
منصور در سال ۱۳۶ هجری به حکومت رسید و در سال ۱۵۸ از دنیا رفت در حالی که امام حسن (ع) در سال ۵۰ به شهادت رسید. پس از گذشت بیش از ۹۰ سال از شهادت امام، این اتهام برای نخستین بار از زبان منصور مطرح شد، در حالی که اگر چنین چیزی صحت داشت، معاویه برای تخریب چهره امام،‌ آن را دستاویز خود قرار می‌داد.

نقد و بررسی
بررسی سندی
۱. گزارش‌های تاریخی‌:

این گزارش‌ها، یا بدون سند است و یا از سه نفر نقل شده: واقدی، مدائنی و ابوطالب مکی:

واقدی (متوفای ۲۰۷ق.): او از نخستین مورخان خلافت عباسی بود که کثرت ازدواج و طلاق امام حسن را بر سر زبان‌ها انداخت. نه تنها علمای شیعه، بلکه بسیاری از علمای رجال‌ اهل سنت نیز او را توثیق نکرده و در نقل حدیث، ضعیف دانسته‌اند. گفته‌اند سختی معیشت او را بر آن داشت که وارد دربار هارون الرشید شود و از عطایای دستگاه خلافت برخوردار شود.[۲۰]
مدائنی (متوفای ۲۲۵ق.): او در بصره رشد کرد و گرایش عثمانی داشت. او را در نقل حدیث ضعیف دانسته‌اند[۲۱] و مسلم در صحیح خود از روایات از نقل روایات مدائنی خودداری کرده است.[۲۲] برای روایات مدائنی دو ویژگی برشمرده‌اند: غالبا مرسل و بدون سند است[۲۳] و اکثر روایات او از عوانه بن حکم است که به حدیث سازی برای امویان مشهور است.[۲۴] مدائنی با وجود آنکه همسران امام حسن را هفتاد نفر دانسته، تنها ده زن برای ایشان نام برده است.[۲۵]
ابوطالب مکی (متوفای ۳۸۰ق.): معاصران او تصریح کرده‌اند که او به بیماری اختلال حواس (هیستری[یادداشت ۴]) مبتلا بوده و وقتی به بغداد رفت و علمای این شهر از بیماری او آگاه شدند، از او کناره گرفتند.[۲۶]
۲. روایات منابع شیعی:

با بررسی سند این روایات روشن می‌شود که برخی از کسانی که در سلسله راویان این اخبار قرار دارند، ضعیف یا مجهول‌اند. روایت کتاب محاسن برقی نیز با وجود آنکه در سلسله راویان آن اشکالی نیست، ولی تنها در این کتاب ذکر شده و کلینی و شیخ صدوق و شیخ طوسی، با وجود دسترسی به این کتاب، از این روایت اعراض کرده‌اند.[۲۷]

بررسی محتوایی
از نظر محتوایی نیز اشکالاتی بر این گونه گزارش‌ها ذکر شده است از جمله:

عدم تناسب میان اقوال مربوط به تعداد همسران (از ۸ تا ۱۰۰۰)
مورخان تنها نام یا نشان ۱۸ همسر را برای امام حسن ذکر کرده‌اند که نام ۵ نفرشان معلوم نیست و فقط نام قبیله آنان ذکر شده و چند نفر از آنان نیز کنیز بوده‌اند.
عدم تناسب میان تعداد همسران و تعداد فرزندان: مورّخین برای امام حسن (ع)، از هفت فرزند تا سی و یک فرزند نقل کرده‌اند[۲۸] که این تعداد با داشتن صدها همسر تناسبی ندارد.
امام حسن چه در زمان خلافت امام علی(ع) و چه پس از شهادت ایشان مشاغل مذهبی و اجتماعی فراوانی داشت و حتی پس از صلح با معاویه و بازگشت به مدینه، فعالیت‌های اجتماعی، عمرانی و کشاورزی داشت و افزون بر آن، زمان زیادی را برای عبادت و امور دینی اختصاص می‌داد به گونه‌ای که بیست بار برای زیارت خانه خدا پیاده از مدینه به مکه‌ رفت و چنین فردی نمی‌تواند سرگرم این گونه مسائل باشد.[۲۹]
پانویس
پرش به بالا↑ رجوع کنید به: حقایق پنهان، پژوهشی در زندگانی سیاسی امام حسن، ص۳۳۹-۳۴۰
پرش به بالا↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۱۴؛ حیاة الامام الحسن بن علی، ج۲، ص۴۶۰، به نقل از حقایق پنهان، ص۳۳۹
پرش به بالا↑ حیاة الامام الحسن بن علی، ج۲، ص۴۵۹، تاریخ ابن عساکر، الامام الحسن، ص۱۵۴، به نقل از حقایق پنهان، ص۳۴۰
پرش به بالا↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۶.
پرش به بالا↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۳، ص۷۳.
پرش به بالا↑ قمى، منتهى الآمال، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۵۷۵.
پرش به بالا↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۹.
پرش به بالا↑ محاسن برقی، ج۲، ص۶۰۱، به نقل از حقایق پنهان، ص۳۴۳
پرش به بالا↑ کافی، ج۶، ص۵۶، به نقل از حقایق پنهان، ص۳۴۲
پرش به بالا↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۲۵، به نقل از حقایق پنهان، ص۳۵۰
پرش به بالا↑ مناقب ابن شهرآشوب، ج۴، ص۳۸، به نقل از حقایق پنهان، ص۳۵۰
پرش به بالا↑ الکافی، ج۶، ص۵۶، به نقل از مجموعه مقالات همایش سبط النبی، ص۴۱۱. در نقل کلینی آمده است حسن بن علی(ع) ۵۰ زن را طلاق داد.
پرش به بالا↑ بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۷۳، به نقل از مجموعه مقالات همایش سبط النبی، ص۴۲۷
پرش به بالا↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۲۵، به نقل از حقایق پنهان، ص۳۵۰
پرش به بالا↑ البدء و التاریخ‌، ج۵، ص ۷۴‌
پرش به بالا↑ قوت القلوب، ج۲، ص۵۰۵؛ نیز مناقب ابن شهرآشوب، ج۳، ص۱۹۲، به نقل از مجموعه مقالات همایش سبط النبی، ص۴۳۲
پرش به بالا↑ ابن کثیر، ج۵، ص۵۰۵
پرش به بالا↑ مجموعه مقالات همایش سبط النبی، پاسخ به شبهه مطلاق بودن امام حسن، سید تقی واردی، ج۳، ص۴۱۹-۴۲۰؛ تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، محمد رضا هدایت پناه، ص۱۳۳؛ حقایق پنهان، احمد زمانی، ص۳۳۳-۳۳۴
پرش به بالا↑ تاریخ طبری، ج۸، ص۹۳؛ مروج الذهب، ج۳، ص۳۱۱
پرش به بالا↑ مجموعه مقالات همایش سبط‌ النبی، ج۳، ص۴۲۵-۴۲۶
پرش به بالا↑ ابن عدی، الکامل، ج۵، ص۲۱۳، به نقل از تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، ص۱۳۴
پرش به بالا↑ الکامل فی الضعفاء، ج۵، ص۲۱۳، به نقل از تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، ص۱۳۴
پرش به بالا↑ الکامل فی الضعفاء، ج۵، ص۲۱۳، به نقل از تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، ص۱۳۴
پرش به بالا↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۱۳۷، به نقل از تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، ص۱۳۴
پرش به بالا↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱، به نقل از تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، ص۱۳۵
پرش به بالا↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۸۹، به نقل از تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، ص۱۳۷
پرش به بالا↑ مجموعه مقالات همایش سبط‌ النبی، ج۳، ص۴۰۹-۴۱۵
پرش به بالا↑ رجوع شود به البدء و التاریخ، ج۵، ص۷۴؛ الفصول المهمه‌، ص۱۶۶؛ بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۶۸؛ کشف الغمه، ج۲، ص۱۵۲؛ اعلام الوری، ص۲۱۳؛ ناسخ التواریخ، جلد امام حسن (ع)، ص۲۷۰؛ تذکرة الخواص، ص۲۱۲؛ نورالابصار، ص۱۳۶؛ ذخائرالعقبی، ص۱۴۳؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۲۸.
پرش به بالا↑ مجموعه مقالات همایش سبط‌ النبی، ج۳، ص۴۳۹-۴۴۰
یادداشت‌ها
پرش به بالا↑ امام پس از ازدواج با او خبر یافت که وی هم‌عقیده با خوارج است و از این رو او را طلاق داد.
پرش به بالا↑ امام او را طلاق داد و او با ابوموسی اشعری ازدواج کرد.
پرش به بالا↑ امام حسن در زمان حیات امام علی (ع) با او ازدواج کرد. وقتی امام علی به شهادت رسید، او به زخم‌زبان به امام حسن گفت: خلافت بر تو گوارا باد. امام حسن به او فرمود: به خاطر شهادت پدرم شماتت می‌کنی؟ سپس او را طلاق داد و باقیمانده مهریه او را به همراه ۱۰ هزار درهم دیگر برای مخارج زندگی‌اش برای او فرستاد.
پرش به بالا↑ مبتلایان به این بیماری دچار اختلال حواس و گرفتار اوهام می‌شوند. (لغتنامه دهخدا، ذیل لغت هیستری)
منابع
ابن کثیر، البدایه و النهایه، سوم، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۲م.
زمانی، احمد، حقایق پنهان، پژوهشی در زندگانی سیاسی امام حسن مجتبی (ع)، سوم، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۰ش.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، موسسه الاعلمی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
مسعودی، مروج الذهب، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۳ق.
مکی، محمد بن علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، مصر، مکتبة المصطفی البابی، ۱۹۶۱م.
واردی، سید تقی، پاسخ به شبهه مطلاق بودن امام حسن (ع)، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی سبط النبی، اول، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۹۳ش.
هدایت پناه، نقد و بررسی، تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، اول، انتشارات شیعه‌شناسی، ۱۳۸۵ش.

برگرفته از ویکی شیعه

صفحات: 1· 2