فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ البَنین، از همسران امام علی(ع) و از شخصیت‌های محترم نزد شیعیان است. او مادر حضرت عباس، عبدالله، جعفر و عثمان است که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند.از آنجا که او مادر چهار پسر بود، به‌ ام البنین مشهور شد.

پس از واقعه کربلا، ام البنین برای امام حسین (ع) و فرزندانش سوگواری می‌کرد به طوری که دشمنان اهل بیت(ع) نیز با او همنوا می‌شدند. مدفن ام البنین در قبرستان بقیع است .

نسب و درگذشت
پدر ام البنین حِزام بن خالد با حرام بن خالد از قبیله بنی کلاب[۱] و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.[۲]

از تاریخ وفات ام البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. معروف است که او در ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق از دنیا رفته و پیکر او در بقیع دفن شده است.[۳] برخی نیز وفات او را در ۱۸ جمادی الثانی ۶۴ق دانسته‌اند.[۴] برخی نیز مدعی شده‌اند که برای زنده بودن ام البنین بعد از جریان کربلا هیچ دلیل مستندی وجود ندارد و همه دلایل ارائه شده قابل مناقشه‌ می‌باشند.[۵]

ازدواج با حضرت علی(ع)
پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع) با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی عرب شهره بود، درباره انتخاب همسری که اصیل باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد و عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد که علی(ع) با او ازدواج کرد.[۶] در مورد زمان ازدواج امام علی(ع) با ام البنین اختلاف وجود دارد و در واقع تاریخ دقیقی در این مورد مطرح نشده است.[۷] همچنین در مورد اینکه او بعد از حضرت فاطمه همسر دوم یا سوم امام بوده است نیز اختلاف وجود دارد.[۸] اما در خصوص اینکه او قبل از ازدواج با حضرت علی و بعد از شهادت ایشان با شخص دیگری ازدواج نکرده است اختلافی وجود ندارد.[۹]

برخی نقل‌های تاریخی وجود دارد که امام بعد از حضرت فاطمه(س) به سفارش ایشان با امامه نوه پیامبر(ص) و دختر زینب ازدواج کرد و برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند که ام البنین اولین همسر امام بعد از حضرت فاطمه(س) بوده است.[۱۰] برخی معتقدند بر اساس اینکه اولین فرزند ام البنین در سال ۲۶ ق به دنیا آمده است ازدواج امام علی(ع) با ام البنین قطعا قبل از سال ۲۳ هجری بوده است، اما برخی دیگر سال ازدواج آنها ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس(ع) بزرگترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است.[۱۱]

در روایات آمده است، بعد از گذشت مدتی از ازدواج ام البنین با حضرت علی(ع)، ام البنین به امام علی(ع) پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین (ع) با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیافتند. از این رو امام علی(ع) او را ام البنین [مادر پسران] نامید.[۱۲]

ثمرۀ این ازدواج ۴ پسر به نام‌های عباس، عبدالله، جعفر و عثمان بود. هر چهار فرزند ام البنین در کربلا در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند.[۱۳]

ام البنین بعد از واقعه کربلا
ام البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد، شخصی خبر شهادت فرزندانش را به او داد؛ اما او از سرنوشت امام حسین(ع) پرسید. ام البنین وقتی خبر شهادت چهار فرزندش و امام حسین(ع) را شنید، گفت:‌ «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۱۴]

 
جایگاه قبرها در بقیع
سوگواری ام البنین برای فرزندان
ام البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، حتی گفته‌‌شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.[۱۵]

ام البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند.[۱۶] که در رثای حضرت عباس(ع) این اشعار را سروده بود و می‌خواند:

یا من رَاَی العباس کرّ
 
علی جماهیر النقد
و وراه من ابـنـاء حیدر
 
کل لیث ذی لبد
انبئت اَنّ ابنی اصیب
 
براسه مقطوع ید
ویلی علی شبلی اما
 
ل براسه ضرب العمد
لو کان سیفک فی ید
 
یک لما دنا منه احد[۱۷]
«ای کسی که عباس را دیدی که بر دشمن حمله می‌کرد و فرزندان حضرت علی(ع) پشت سر او بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده. اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد»[۱۸]
جایگاه ام البنین نزد شیعیان
 
مزار ام البنین در قبرستان بقیع
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام البنین به اهل بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.[۱۹] به گفته شهید ثانی و مقرم ام البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل بیتنیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.[۲۰] باقر شریف قرشی نیز گفته است در تاریخ زنی همچون ام البنین دیده نشده که نسبت به فرزندان هووی خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد.[۲۱]

سید محمود حسینی شاهرودی (متوفی ۱۳۹۴ق) گفته است من در مشکلات، برای ام البنین صد مرتبه صلوات می‌فرستم و حاجت می‌گیرم.[۲۲] برخی گزارش‌ کرده‌اند که ام البنین در میان زنان شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد، زنان ایرانی برای برآورده شدن حاجات خود و همچنین برای بالا بردن نیروی شکیبایی و تحمل مصائب به او متوسل شده و سفره‌های نذری به نام او برگزار می‌کنند.[۲۳] همچنین در برخی از مناطق شیعی سفره‌هایی با نام «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره ام البنین» مرسوم است.[۲۴]

تک نگاری
ستاره درخشان مدینه یکی از کتاب‌هایی است که در مورد ام البنین؛ همسر با وفای امیر المومنین (ع) توسط علی ربانی خلخالی نوشته شده است. این کتاب در سال ۱۳۷۸ش، توسط انتشارات مکتب الحسین در قم منتشر شده است. همچنین این اثر به زبان عربی با عنوان «ام البنین النجم الساطع فی مدینه النبی الامین»، توسط سید علی جمال اشرف ترجمه شده و در انتشارات دارالکتب اسلامی در ۲۰۰۳م در قم چاپ شده است.

پانویس
↑ المظفر، موسوعه بطل العلقمی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰۰؛ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۳.
↑ ابن عنبه، عمدة الطالب،‌ ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶.
↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم،‌ ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
↑ الزهيري الجعفري، أم البنين سيرتها وكراماتها، ۲۰۰۶م، ص۱۶۹-۱۷۰.
↑ الموسوی المقرم، مقتل الحسين(ع)، ۱۴۲۶ق، ص ۳۵۵-۳۵۷.
↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۷.
↑ نگاه کنید به: الاوردبادی، موسوعه العلامه الاوردبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۵-۵۱؛محمودی، ماه بی غروب، ۱۳۷۹ش، ص ۲۹.
↑ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹، ص۸۳.
↑ نگاه کنید به: الاوردبادی، موسوعه العلامه الاوردبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۷-۴۹.
↑ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۵.
↑ محمودی، ماه بی غروب، ۱۳۷۹ش، ص ۳۱؛ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص ۸۹.
↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم،‌ ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۶۹.
↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۲ -۸۴؛ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶؛ حسّون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶.
↑ حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷؛ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۳؛ ر.ک . دخیل، العباس، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۵.
↑ حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷.
↑ شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱.
↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
↑ دخیل، العباس(ع)، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
↑ ربانی خلخالی، ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین، ۱۳۷۸ش، ص۷؛ الموسوی المقرم، قمر بنی هاشم، ۱۳۶۹ق، ص۱۸.
↑ شریف القرشی، العباس بن علی، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.
↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس(ع)، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۴.
↑ بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص ۱۸۶-۱۸۸.
↑ بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص ۱۸۶-۱۸۸.
 
منابع
ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م.
الاوردبادی، شیخ محمد علی الغروی، موسوعه العلامه الاوردبادی، تحقیق السید محمد آل المجدد الشیرازی، کربلا، دار الکفیل، ۱۴۳۶ق.
الزهيري، داود بن عبد الله بن أبي الكرام الجعفري، السيدة أم البنين (ع) سيرتها - كراماتها، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ط۱، ۲۰۰۶م.
الموسوی المقرم، عبد الرزاق، مقتل الحسين (ع) أو حديث كربلاء، بیروت، انتشارات مؤسسة الخرسان للمطبوعات، ۱۴۲۶ق.
الموسوی المقرم، عبدالرزاق، قمر بنی هاشم، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
بلوکباشی، علی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۰، تهران، مزکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
حسون، محمد و ام‌علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، تهران، ۱۴۱۱ق.
دُخَیّل، علی محمد علی، العباس بن امیرالمؤمنین علیه‌السلام، بیروت، مؤسسة اهل البیت، ۱۴۰۱ق.
ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۶ش.
ربانی خلخالی، علی، ستاره درخشان مدینه؛ حضرت ام البنین(س) همسر باوفای امیر المومنین (ع)، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۸ش.
زجاجی کاشانی، مجید، سقای کربلا، تهران، نشر سبحان، ۱۳۷۹ش.
شبر، جواد، أدب الطف أو شعراء الحسین علیه‌السلام من القرن الأول الهجری حتی القرن الرابع عشر، بیروت، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق.
شریف القرشی، باقر، العباس بن علی، ترجمه سید حسن اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶ش.
کلباسی نجفی، محمد ابراهیم، خصائص العباسیه، تحقیق و ترجمه محمد اسکندری، تهران، انتشارات صیام، ۱۳۸۷ش.
محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، تهران، ۱۳۶۴ش.
محمودی، عباسعلی، ماه بی غروب؛ زندگی‌نامه اوالفضل العباس، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش.