موقعیت جغرافیایی منطقه غدیرخم
واقعه غدیر از مهم‌ترین وقایع تاریخ اسلام است که در آن، پیامبر اسلام(ص) هنگام بازگشت از حجة الوداع در ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم قمری در مکانی به نام غدیر خم، امام علی(ع) را ولی و جانشین خود معرفی کرد. حاضران در آن واقعه که بزرگان صحابه نیز در میان‌شان بودند، با امام علی (ع) بیعت کردند.

این معرفی بنا به دستور الهی در آیه تبلیغ بود. این آیه، کمی قبل از ۱۸ ذی الحجه سال دهم قمری نازل شد که به پیامبر(ص) دستور می‌داد آنچه خداوند بر او نازل کرده، ابلاغ کند و اگر پیامبر این کار را نکند، رسالتش را انجام نداده است. سپس آیه اکمال نازل شد که می‌گفت: امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.

معصومان(ع) به حدیث غدیر استناد کرده‌اند و شاعران بسیاری ـ از دوران امام علی(ع) تا به امروز ـ درباره آن شعر سروده‌اند. از مهم‌ترین آثار درباره این واقعه و حدیث غدیر، کتاب الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب از علامه امینی است. پیامبر(ص) و دیگر معصومان این روز را عید خوانده‌اند و مسلمانان، به‌ویژه شیعیان این روز را جشن می‌گیرند.

سفر حج
نوشتار اصلی: حجة الوداع
بنابر روایات، پیامبر (ص) چهار شب[۱] و به قول برخی دیگر پنج شب[۲] از ذیقعده سال دهم هجری مانده بود که همراه هزاران نفر برای ادای مناسک حج از مدینه به طرفمکه حرکت کرد (برخی این تعداد را تا هفتاد هزار نفر هم گفته‌اند).[۳] این سفر رسول خدا (ص)، حجة الوداع، حجة الاسلام و حجة البلاغ نامیده می‌شود. در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام در یمن بود[۴] و هنگامی که از تصمیم پیامبر (ص) برای سفر حج آگاه شد، همراه عده‌ای به سمت مکه حرکت نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول‌ خدا (ص) پیوست.[۵] اعمال حج پایان یافت و پیامبر (ص) همراه مسلمانان مکه را ترک و به طرف مدینه حرکت کرد.

نزول آیه تبلیغ
نوشتار اصلی: آیه تبلیغ
مسلمانان حج‌گزار پنج شنبه ۱۸ ذی الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر (ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا (ص) امر نمود تا علی (ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود، به مردم معرفی کند.[نیازمند منبع]

پس از نزول این آیه، پیامبر (ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت می‌کنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب مانده‌اند، به کاروان در غدیر خم، ملحق شوند.[۶]

ایراد خطبه
نوشتار اصلی: خطبه غدیر
پیامبر (ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای ایراد کرد که به خطبه غدیر مشهور شد و در ضمن آن فرمود:

«حمد و ستایش مخصوص خداوند است و از او یاری می‌خواهیم و به او ایمان داریم و از شر نفس‌هایمان و زشتی‌های کردارمان، به او پناه می‌بریم… خداوند لطیف و خبیر مرا خبر داد که من به زودی (به سوی او) فرا خوانده می‌شوم و (دعوت او را) اجابت خواهم نمود… من پیش از شما در کنار حوض (حوض کوثر) حاضر می‌گردم و شما در کنار آن بر من وارد می‌گردید، پس بنگرید که پس از من چگونه درباره ثقلین رفتار می‌کنید؛ ثقل اکبر کتاب خداست… و ثقل دیگر، عترت من است…»
سپس رسول خدا (ص)، دست علی (ع) را بلند نمود تا مردم او را ببینند و فرمود:

«ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار‌تر نیستم؟” مردم پاسخ دادند: “آری،‌ ای رسول خدا.” حضرت فرمود: “خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین‌ام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار ترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست.” رسول خدا (ص) سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: “خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن هر کسی را که علی را دوست دارد و او را مولای خود بداند و دشمن بدار هر کسی را که او را دشمن می‌دارد و یاری نما هر کسی را که او را یاری مینماید و به حال خود رها کن هر کس را که او را وا می‌گذارد.” سپس خطاب به مردم فرمود: ” حاضران این پیام را به غایبان برسانند.» [۷]
نزول آیه اکمال
نوشتار اصلی: آیه اکمال
هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که دوباره جبرئیل نازل شد و از جانب خداوند، آیه سوم سوره مائده نازل شد که به آیه اکمال مشهور است. در بخشی از آیه آمده است: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً؛ امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»

 
بیعت کردن مسلمانان با حضرت علی(ع) در واقعه غدیر خم درکتاب حبیب السیر که توسط غیاث‌الدین خواندمیر در هرات در قرن دهم هجری و شانزدهم میلادی تهیه شده است.
تبریک به امام علی(ع)
نوشتار اصلی: امیرالمؤمنین (لقب)
در این هنگام، مردم به امیر مؤمنان(ع) تهنیت گفتند. از جمله کسانی که پیشاپیش سایر صحابه، به امام علی(ع) تهنیت گفتند، ابوبکر و عمر بودند. عمر پیوسته خطاب به امیر مؤمنان(ع) می‌گفت: بر تو گوارا باد‌! ای پسر ابوطالب!، تو مولای من و مولای هر مرد و زن با ایمان گشتی.[۸]

پیامبر(ص) نیز دستور داد خیمه‌ای برای علی(ع) برپا کردند و به مسلمانان فرمان داد دسته دسته خدمت ایشان برسند و به عنوان امیرمؤمنان به او سلام دهند و همه مردم حتی همسران رسول خدا(ص) و همسران مسلمانان، دستور پیامبر(ص) را عملی ساختند.[۹]

تعداد حاضران
درباره تعداد افراد حاضر در غدیر خم اختلاف نظر است. تعداد حاضران را ده هزار نفر،[۱۰] دوازده هزار نفر،[۱۱] هفده هزار نفر،[۱۲] هفتاد هزار نفر[۱۳] و ۱۲۰هزار نفر[۱۴]گفته‌اند.

با توجه به گنجایش جمیعت در فضای غدیرخم و جمعیت مدینه در سال دهم هجری، همچنین با در نظر گرفتن جمعیت حاضر در مکه در هنگام حجة الوداع می‌توان گزارش مبنی بر حضور ده هزار نفر در غدیر خم را مستندتر دانست.[۱۵]

راویان غدیر
حدیث غدیر در منابع شیعه و سنی نقل شده است و برخی از بخش‌های حدیث، مانند «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» متواتر است.[۱۶] صحابه و تابعان پرشماری حدیث را نقل کرده‌اند.

راویان حدیث غدیر بسیارند، از جمله:

اهل بیت یعنی امام ‌علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع).

سپس نام حدود ۱۱۰ تن از صحابه پیامبر(ص) به چشم می‌خورد از جمله: عمر بن خطاب،[۱۷] عثمان بن عفان،[۱۸] عایشه بنت ابوبکر،[۱۹] سلمان فارسی،[۲۰] ابوذر غفاری،[۲۱]زبیر بن عوام،[۲۲] جابر بن عبدالله انصاری،[۲۳] عباس بن عبدالمطلب،[۲۴] ابوهریره[۲۵] و… که تمامی آنان در محل غدیر حاضر بوده‌اند و حدیث غدیر را بدون واسطه نقل می‌کنند.

همچنین حدیث غدیر از ۸۳ تن از تابعین نقل شده است،[نیازمند منبع] از جمله آنان: اصبغ بن نباته[۲۶]، عمر بن عبدالعزیز(خلیفه اموی)[۲۷].

پس از تابعین، در میان علمای اهل تسنن از قرن دوم تا قرن چهاردهم، ۳۶۰ تن، حدیث غدیر را نقل کرده‌اند، از جمله: امام شافعیان،[۲۸] امام حنبلیان،[۲۹] احمد بن شعیب نسائی،[۳۰] ابن مغازلی،[۳۱] احمد بن عبدالله[۳۲]، احمد بن عبدربه[۳۳]

در بین محدثان و عالمان شیعه نیز افراد فراوانی حدیث غدیر را در کتب مختلف، روایت کرده‌اند، از جمله آنان: شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی و… می‌باشند.[۳۴]

بسیاری حدیث غدیر را حدیث حسن و عده‌ای نیز آن را صحیح می‌دانند.[۳۵] همچنین همه محدثان شیعه و برخی از بزرگان اهل تسنن، حدیث غدیر را حدیثیمتواتر می‌شمارند.[۳۶]

آیات نازله درباره غدیر
طبق نظر مفسران شیعه[۳۷] و سنی،[۳۸] چند آیه در قرآن کریم درباره ماجرای غدیر در حجة الوداع نازل شده است:

آیه ۳ سوره مائده که به آیه اکمال معروف است، می‌فرماید: “الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروزست که دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.”
آیه ۶۷ سوره مائده که آیه تبلیغ نامیده شده: “یا أیها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربّک فان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله یعصمک من النّاس؛‌ ای پیامبر، آنچه را از ناحیه پروردگارت به تو نازل شد، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، اصلاً پیغام پروردگار را نرساندی و خدا تو را از (شر) مردم، نگه میدارد.”
آیات ۱و ۲ سوره معارج:"سأل سائل بعذاب واقع للکافرین لیس له دافع": پس از آنکه پیامبر مسأله ولایت علی ع را به مردم اعلان کرد، شخصی به نامنعمان بن حارث فهری نزد ایشان آمد و با حالت اعتراض به پیامبر گفت: ما را به توحید و قبول رسالتت و انجام جهاد و حج و روزه و نماز و زکات امر کردی. ماهم قبول کردیم. اما به این مقدار راضی نشدی تا اینکه این جوان را منصوب کردی و او را ولی ما قرار دادی. آیا آیا این اعلام ولایت از ناحیه خودت بوده، یا از سوی خدا؟ وقتی حضرت به او فرمود که از ناحیه خداوند است، با حالت انکار از خداوند خواست که اگر این حکم از جانب اوست، سنگی از آسمان بر سرش فرود آید. در این هنگام سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را درجا کشت و این آیه نازل شد.[۳۹]
غدیر در کلام معصومان
امام علی(ع) فرمود: “ای مسلمانان و مهاجران و انصار، آیا نشنیدید که رسول خدا (ص) روز غدیر خم چنین و چنان فرمود؟” همه مردم گفتند: آری.[نیازمند منبع]حضرت فاطمه (س) می‌فرماید: “گویی شما نمی‌دانید آنچه را که پیامبر در روز غدیرخم فرمود؟ سوگند به خدا، پیامبر در آن روز مقام ولایت و امامت را برای علی مقرر و استوار ساخت، تا رشته طمع شما را نسبت به این مقام قطع کند."[۴۰]

امام حسن (ع) فرمود: “مسلمانان پیامبر (ص) را دیدند و از او شنیدند آن هنگام را که دست پدرم را در روز غدیر خم گرفت و خطاب به آنان فرمود: کسی که من مولی و رهبر او هستم، پس علی مولی و رهبر اوست."[نیازمند منبع]امام حسین (ع) می‌فرماید: “رسول خدا (ص)، علی (ع) را به همه آداب نیک پرورش داد، وقتی که علی (ع) را در روح و روان خود استوار و محکم ساخت، مسئولیت امامت را به او واگذار کرد و در روز غدیر فرمود هرکه من مولی و رهبر اویم، پس علی مولی و رهبر اوست."[نیازمند منبع]امام رضا (ع) فرمود: “روز غدیر در میان اهل آسمان مشهورتر است تا میان اهل زمین… اگر مردم ارزش این روز را می‌دانستند، بی‌تردید فرشتگان در هر روز ده بار با آنان مصافحه می‌کردند."[۴۱]
مسلمانان و به خصوص شیعه همواره روز غدیر را یکی از عیدهای بزرگ می‌دانند و این روز در میان ایشان به عید غدیر معروف و مشهور است.

تا جایی که بیعت با مستعلی بن مستنصر (از حاکمان مصر) در روز عید غدیر خم سال ۴۸۷ قمری صورت گرفت.[۴۴] همچنین از اهل سنت روایت شده که هر کس روز هیجدهم ذی الحجه را روزه بگیرد، خداوند ثواب روزه شش ماه را برای او می‌نویسد و این روز، همان روز عیدغدیر خم است.[۴۵]

رسول خدا(ص) فرمود : “روز غدیرخم برترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خداوند بزرگ دستور داد، آن روز برادرم علی ابن ابی طالب را به عنوان پرچمدار امتم منصوب کنم، تا بعد از من مردم توسط او هدایت شوند، و آن روزی است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید."[۴۶]

همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید: “روز غدیرخم عید بزرگ خداست، خدا پیامبری مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانی است."[۴۷]

منابع مطالعاتی غدیر
 
کتاب الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب
الغدیر، علامه امینی
عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار (حدیث الغدیر)، میر حامد حسین کنتوری لکنهویی
غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری
چهارده قرن با غدیر، محمد باقر انصاری
همگام با پیامبر در حجة الوداع، حسین واثقی
الغدیر و المعارضون، سید جعفر مرتضی عاملی
الغدیر فی الإسلام، محمد رضا فرج اللّه حلفی نجفی
شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم در غدیر خم، سید محمدتقی نَقَوی
جستارهای وابسته
عید غدیر
خطبه غدیر
متن خطبه غدیر
پانویس
پرش به بالا↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۷۴.
پرش به بالا↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۴۸.
پرش به بالا↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶.
پرش به بالا↑ حلبی، السيرة الحلبية، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۳۶۸، ۳۶۹.
پرش به بالا↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۱.
پرش به بالا↑ نسائی، سنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۳۵.
پرش به بالا↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴.
پرش به بالا↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
پرش به بالا↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۶.
پرش به بالا↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۳۲.
پرش به بالا↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۹.
پرش به بالا↑ شعیری، جامع الاخبار، المطبعة الحیدریة، ص۱۰.
پرش به بالا↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶.
پرش به بالا↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۳۷۶ق، ص۳۷.
پرش به بالا↑ امام، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، ص۳۸.
پرش به بالا↑ مطهری، امامت و رهبری، ۱۳۶۴ش، ص۱۱۴-۱۱۳.
پرش به بالا↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۳۹۸ق، ج۷، ص۳۴۹.
پرش به بالا↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
پرش به بالا↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ص۱۵۲.
پرش به بالا↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
پرش به بالا↑ جوینی، فرائدالسمطین، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۳۱۵.
پرش به بالا↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
پرش به بالا↑ امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۱، ص۵۷.
پرش به بالا↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
پرش به بالا↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
پرش به بالا↑ ابن اثیر، ج۳، ص۳۰۷.
پرش به بالا↑ ابونعیم، ج۵، ص۳۶۴
پرش به بالا↑ بیهقی، ج ۱، ص۳۳۷
پرش به بالا↑ احمد، ج ۱، ص۸۴، ۱۱۸ و ۳۳۱
پرش به بالا↑ نسائی، سنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۴۵.
پرش به بالا↑ ابن مغازلی، ص۱۶
پرش به بالا↑ احمد بن عبدالله، ص۶۷ و ۸۷
پرش به بالا↑ احمد بن عبدربه، ج ۲، ص۲۷۵
پرش به بالا↑ امینی، ج ۱، ص۱۴ به بعد
پرش به بالا↑ ترمذی، ج ۵، باب ۲۰
پرش به بالا↑ ابن کثیر، ج ۵، ص۲۳۳؛ طوسی، تلخیص الشافی، ج ۲، ص۱۶۸
پرش به بالا↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۳۵، ۵۸۸؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۵، ص۱۹۳-۱۹۴.
پرش به بالا↑ الواحدی نیسابوري، أسباب النزول، ۱۹۹۱م، ص۱۳۹؛ الحاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۰، ۲۴۹.
پرش به بالا↑ طبرسی، ج۱۰، ص۵۳۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ق، ج۱۹، ص۲۷۸؛ ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۳۵.
پرش به بالا↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸۰.
پرش به بالا↑ طوسی، مصباح المتهجد، المکتبة الاسلامیة، ج۲، ص۷۳۷.
پرش به بالا↑ رجوع کنید به: الغدیر، ج۲-۱۱.
پرش به بالا↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان(۱۳۵۳ش)، ج۴، ص۴۱۴-۴۱۵.
پرش به بالا↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۸۰.
پرش به بالا↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴.
پرش به بالا↑ صدوق، امالی، ص۱۲۵
پرش به بالا↑ الحر العاملی، وسائل الشیعة، ج۵، ص۲۲۴.
 
منابع
قرآن کریم
ابن اثیر، اسد الغابه، تحقیق محمد ابراهیم بنا، دارالشعب، قاهره.
ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
ابن جوزی، سویف بن قزاوغلی، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۶ش.
ابن عبد ربه، عقد الفرید،‌دار و مکتبه الهلال، بیروت.
ابن عقده الکوفی، احمد بن محمد، کتاب الولایة، تحقیق عبدالرزاق حرزالدین، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۴ق.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.
ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب، مکتبه اسلامیه، تهران.
ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، انتشارات ابن سینا، تهران.
ابو نعیم، حلیه الاولیاء، دارالکتاب العربی، بیروت.
احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی، مکتبه القدسی، قاهره.
احمد حنبل شیبانی، مسند احمد بن حنبل،‌دار احیاء التراث العربی، بیروت.
امام، سید جلال، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، در مجله تاریخ در آینه پژوهش، قم، موسسه امام خمینی، زمستان ۱۳۸۶، شماره چهارم.